Šta je inteligencija

O postojanju i prirodi inteligencije bilo je vise sporova nego o bilo kom drugom psiholoskom pojmu. Iako postoji vise definicija koje se donekle razlikuju, teoreticari se slazu u jednom, da je inteligencija potencijal, a ne potpuno razvijena sposobnost.

Sam termin inteligencija potice od latinske rijeci "intellegere" koja znaci shvatiti, razumjeti.

Jedna od definicija inteligencije je i ta da je to mentalna karakteristika koja se sastoji od sposobnosti za ucenje iz iskustva, prilagodjavanja na nove situacije, razumijevanja i koristenja apstraktnih pojmova, i koristenja znanja za snalazenje u okolini. Ne postoji, medjutim, opsteprihvacena definicija inteligencije, jer još uvek ne postoji opsteprihvacena teorija inteligencije, a definicija dolazi tek nakon teorije.

Nije rijec o necemu sto je opipljivo, vec o konstruktima, naucnim pojmovima. Nemoguce ih je vidjeti ili dotaci, ali ih upoznajemo preko njihovih svojstava i efekata.

Smatra se da ona predstavlja kombinaciju urodjenih karakteristika nervnog sistema i razvojne inteligencije, oblikovane iskustvom i ucenjem.

Istorija nauke nas uci da se pojmovi razvijaju stotinama godina prije nego sto se dodje do opsteprihvacene teorije, cak i kada se od pocetka zna da teorije na kojima su oni zasnovani imaju nedostatke. Kao dobar primjer za to mozemo navesti i pojam gravitacije, ili primjer toplote gdje fizika i poslije visevjekovnog truda ostaje bez objedinjujuce teorije.

Takav je slucaj i sa psihologijom, po pitanju inteligencije.

Objedinjena teorija pojavljuje se na kraju, a ne na pocetku naucnog traganja, i ocekivati takvu teoriju prije nego sto se ozbiljno oforme pojmovi, znaci svako naucno istrazivanje unaprijed uciniti nemogucim.

Akademski orijentisani psiholozi su dugi niz godina istrazivali sustinu i strukturu inteligencije, odnosno, tragali su za osnovnim elementima intelektualnog funkcionisanja. I ovdje je bio postavljen krajnji cilj svake nauke - iza promjenljivih postignuca ispitanika na testovima otkriti stabilne izvore tih postignuca. Tako je u psihologiji sposobnosti, primjenom matematicko-statistickog postupka - faktorske analize, zapocela potraga za invarijatnim, za konstantnim, a ova potraga traje i danas.

Spearman je 1904. zapoceo faktorsko-analiticka proucavanja postignuca ispitanika i formulisao prvu faktorsku teoriju sposobnosti poznatu kao dvofaktorska teorija ili teorija g - faktora kao osnovnog. Spearman je formulisao zakon o univerzalnom jedinstvu intelektualnih funkcija koji kaze da se u svim testovima sposobnosti i u svim kategorijama intelektualne aktivnosti manifestuje jedna opsta funkcija, odnosno faktor koji je oznacio simbolom "g" (od general), a sve intelektualne sposobnosti se mogu izraziti kao funkcije dvaju faktora, jednog opsteg (g) i drugog, specificnog faktora (s), koji je specifican za svaku pojedinu sposobnost.

Po ovom autoru, "g" faktor je iznos opste mentalne energije, urodjen je i nevaspitljiv, dok su specificni faktori, odraz efikasnosti specificne mentalne energije, podlozni vaspitnim uticajima. "g" faktor treba razumjeti u kontekstu njegovih neogenetickih zakona (zakon iskustva, zakon odnosa i zakon korelata) koji predstavljaju psiholosku interpretaciju statisticki dobijenog "g" faktora.

Thurstone (1938) je primjenjujuci novu faktorsku tehniku (multifaktorsku analizu) koju je sam razvio dosao do sedam primarnih faktora inteligencije (to su: S - spacijalna (prostorna) sposobnost, P - perceptivni faktor, N - numericki faktor, V - verbalni faktor (odnosi se na sposobnost razumijevanja rijeci, njihovih odnosa i verbalnog zakljucivanja), M - faktor pamcenja, W - verbalna fluentnost (sastoji se u brzom proizvodjenju rijeci), I - faktor induktivnog), i pri tom negirao postojanje generalnog faktora.

Medjutim, Thurstone je nakon ponovljenog istrazivanja bio prisiljen da prizna da postoji generalni faktor, kao sto postoje i njegove primarne sposobnosti, a Spearman je prihvatio da, pored generalnog faktora zaista postoje dokazi za ono sto engleska skola naziva grupnim faktorima.

Negdje izmedju strogo spirmanovskih i terstonovskih stanovista nalaze se hijerarhijske studije strukture ljudskog intelekta, a neki od njihovih autora su Beart (1949), Vernon (1950), Cattell (1971), Hornn (1979) ... Ovi psiholozi predstavljaju organizaciju covjekovih sposobnosti u vidu slozenog, viseslojnog (visestepenog) sistema odnosa, u formi hijerarhijske organizacije.

Umjesto teorijskih dilema, psiholozi u neposrednoj praksi su se suocavali sa potrebom procjene intelektualnih sposobnosti na osnovu koje ce biti moguce predvidjeti neciju sposobnost za pohadjanje skole ili obavljanje odredjenog posla.

Da bi prica o razvoju inteligencije bila sto jasnija iznosimoo koncept od dvije komponente inteligencije - "fluidnoj" i "kristalizovanoj" koji su dali Cattell i Horn (1963). Fluidna inteligencija predstavlja prirodnu, biolosku opstu sposobnost, ona reprezentuje neurofizioloske, dispozicione faktore i nezavisna je od ucenja i iskustva; dok se kristalizovana inteligencija realizuje u skladu sa kulturom ucenjem i spoljnjim uslovima.

Na slican nacin Donald Hebb inteligenciju dijeli na inteligenciju A koja oznacava bioloske potencijale za uspjesno intelektualno funkcionisanje i inteligenciju B koja predstavlja evokaciju tih potencijala u konkretnim situacijama. Vernon ovom dodaje i inteligenciju C koja oznacava uzorak inteligencije B koji mi testovima mjerimo.

Najveci broj psihologa se slaze da naslijedje odredjuje minimalni i maksimalni domet intelektualnog razvoja, a da sredina i socijalni uslovi uticu na dostizanje krajnjih mogucnosti. Kao potvrdu svog shvatanja o odnosu naslijedja i sredine na razvoj inteligencije, pristalice nativistickog gledista navode: geneoloske studije F. Goltona, rezultate genetickih ispitivanja koji ukazuju na visoke korelacije izmedju stepena inteligencije i blizine krvnog srodstva (geneticka ispitivanja pokazuju da je inteligencija identicnih blizanaca u izuzetno visokoj korelaciji (0.90), heterozigotnih 0.60, roditelja i dece 0.55, brace i sestara 0.50; dok je korelacija izmedju osoba koje su odrasle zajedno, a koje nisu u srodstvu, u posjeku 0.30, a ne postoji korelacija izmedju onih koji nisu u srodstvu i rasli su odvojeno. Identicni blizanci koji su rasli odvojeno, u razlicitim uslovima, imaju ipak nesto nizu korelaciju, oko 0.85, kao i nemogucnost planskog podizanja intelektualnih sposobnosti kompenzarnim programima '60-tih godina u SAD.

Znacaj, odnosno uticaj, naslijedja i sredine su u odnosu 8:2. Socijalne faktore pritom ne treba posmatrati samo u smislu povoljnih uslova za razvoj, vec i sa aspekta usmjeravanja nacina intelektualnog ispoljavanja. U odredjenoj kulturi se genetskim kodom iz generacije u generaciju prenosi odredjena intelektualna orijentacija, te se na primer, u kulturi bijelaca favorizuju sposobnosti koje su u domenu lijeve hemisfere (verbalne intelektualne funkcije i sl.), a u kulturi crnaca se veci znacaj pridaje sposobnostima koje su u domenu desne hemisfere (manipulativne, muzicke i sl.).

Uticaj socijalne sredine je najveci kada je u pitanju sposobnost razumjevanja i snalazenja u socijalnim situacijama. Sto je intelektualna funkcija manje zavisna od kulture i socijalnih uslova, njen razvoj je brzi, brze dostize plafon i brze pocinje da opada. Tako asocijativno, a posebno vizuelno pamcenje, fleksibilnost misljenja i sposobnost brzog rjesavanja problema, narocito brze promjene direkcije, rastu samo do 14 - 15. godine i vec poslije 20. pocinju da opadaju (ove funkcije su najblize onom sto se pretpostavlja da je fluidna, odnosno bioloki data inteligencija). Sa druge strane, one funkcije koje su u velikoj zavisnosti od obrazovanja i iskustva (npr. verbalne sposobnosti) pokazuju znatno duzu tendenciju porasta i ne opadaju gotovo do kraja zivota, izuzetak su patoloski slucajevi.

Prema istrazivanjima Wechslera (1958) i Bayleyeve (1970) inteligencija se razvija do 24. godine, a vec od 30. pocinje da opada u pocetku sporo, a posle 50. sve brze.

Iako bi se moglo pomisliti da visoka inteligencija omogucava osobi uspjeh u drustvu, mnogi drugi cinioci koji uticu na drustveni uspjeh cine predvidjanja nepouzdanim. Mehanizmi pretvaranja intelektualne sposobnosti u drustveni uspjeh nisu u potpunosti razjasnjeni. Tako, na primjer, postoji cvrsta veza izmedju uspjeha u osnovnoj skoli i inteligencije, ali nakon toga nije vise moguce predvidjeti uspjeh pojedinaca na temelju inteligencije.